ปลานิลเป็นปลาน้ำจืดที่มีรูปร่างลักษณะคล้ายปลาหมอเทศ  แต่ลักษณะพิเศษของปลานิลมีดังนี้คือริมฝีปากบนและร่างเสมอกัน ที่บริเวณแก้ม มีเกล็ด 4 แถวและตามลำตัวมีลายพาดขวาง จำนวน 9-10 แถบลำตัวมีสีเขียวปนน้ำตาลตรงกลางเกล็ดมีสีเข้ม ที่กระดูกแก้มมีจุดสีเข้มอยู่จุดหนึ่ง บริเวณส่วนอ่อนของครีบหลัง ครีบก้นและครีบหางจะมีจุดสีขาวและเส้นสีดำตัวขวาง แลดูคล้ายลายข้าวตอกอยู่ทั่วไป

ปลานิลตัวผู้และตัวเมีย มีลักษณะคล้ายกันมาก  แต่ตัวผู้จะมีอวัยวะเพศมีเรียวยาวยื่นออกมา สำหรับตัวเมียจะมีลักษณะเป็นรูค่อนข้างใหญ่และกลม ขนาดปลาที่จะดูเพศได้ดีจะต้องมีขนาด ตั้งแต่ 10 ซ.ม. ขึ้นไป  นอกจากนั้นก็ใช้วิธีดูสี  ซึ่งปลาตัวผู้จะมีสีเข้มกว่า ณ บริเวณใต้คาง และลำตัว เมื่อใกล้ฤดูผสมพันธุ์ก็จะมีสีเข้มมากขึ้น

การขยายพันธุ์ ของปลานิล

เมื่อปลาโตได้ขนาดที่จะสืบพันธุ์  ปลาตัวผู้ก็จะแยกออกจากฝูงแล้วเริ่มสร้างรัง  โดยเลือกเอาบริเวณชานบ่อที่ตื้น ๆ น้ำลึกประมาณ 30-50 ซ.ม. ปลาตัวเมียจะวางไข่ออกมาครั้งละ 10-12 ฟอง  แล้วตัวผู้จะว่ายน้ำไปเหนือไข่พร้อมกับปล่อยน้ำเชื้อลงไป  ทำเช่นนี้อยู่จนกว่าการผสมพันธุ์จะแล้วเสร็จ  ทันใดนั้นตัวเมียก็จะเก็บไข่ที่ผสมแล้วอมเข้าไว้ในปาก แล้วว่ายออกจากรัไปยังบริเวณก้นบ่อที่ลึกกว่า ส่วนตัวผู้ก็จะคอยหาโอกาสเคล้าเคลียกับตัวเมียอื่น ๆ ต่อไป

ขนาดของพ่อแม่ปลาที่จะปสมพันธุ์วางไข่ได้นั้น เป็นปลาที่มีขนาดยาว 10 ซ.ม. และมีอายุประมาณ 4 เดือนขึ้นไป ถ้าจับปลาขนาดนี้มาปล่อยในบ่อเลี้ยง ปลาจะเริ่มวางไข่ใน 2-3 อาทิตย์ ปริมาณไข่แต่ละครั้งจะมากน้อยตามขนาดของแม่ปลา คืออยู่ระหว่าง 50-600 ฟอง  การฟักไข่ของปลานิลเป็นหน้าที่ของตัวเมีย  โดยการอมไข่ไว้ในปาก และไข่จะฟักออกเป็นตัวในระยะ 4-5 วัน ลูกปลาที่ฟักออกเป็นตัวใหม่ ๆ จะยังไม่กินอะไร แต่จะเริ่มกินอาหารหลังจากนั้น 3-4 วัน ลูกปลาเหล่านี้จะกินอาหารจำพวกไรน้ำ และพืชเล็ก ๆ ที่มีอยู่ในน้ำ ลูกปลานิลจะเลี้ยงตัวเองรอด เมื่อมีอายุได้ 3 สัปดาห์ และมักจะว่ายน้ำขึ้นกินอาหารรวมกันเป็นฝูง ๆ การวางไข่ของแม่ปลาตัวหนึ่งจะสามารถวางไข่ได้ตลอดปี ในระยะ 2-3 เดือนต่อครั้ง  ถ้าหากบ่อเลี้ยงมีสภาพดี และให้อาหารอย่างเพียงพอ ในเวลา 1 ปี แม่ปลาตัวหนึ่งจะแพร่พันธุ์ได้ 3-4 ครั้ง

วิธีการเลี้ยงปลานิล

ปลานิลเป็นปลาที่ชอบอาศัยอยู่รวมกันเป็นฝูงตามแม่น้ำ ลำคลอง หนอง บึง และทะเลสาป เป็นปลาที่อยู่ได้ทั้งในน้ำจืดและน้ำกร่อย บ่อที่จะใช้เลี้ยงปลานิลควรเป็นบ่อรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า เนื้อที่ประมาณ 1 งาน (400 ตารางเมตร) ทั้งนี้เพื่อจะได้ใช้สำหรับเลี้ยงปลาที่มีขนาดโตและสำหรับเพาะพันธุ์ลูกปลาไปด้วยในตัว  การขุดบ่อควรจะมีชานบ่อไว้บ้าง สำหรับให้แม่ปลาวางไข่  ส่วนตอนกลาง ๆ ของบ่อควรขุดให้ลึกประมาณ 1-1.25 เมตร  ถ้าบ่อนั้นอยู่ใกล้กับแหล่งน้ำ เช่น คู คลอง แม่น้ำ ก็เป็นการสะดวกในการใช้น้ำแต่ควรจะต้องมีตะแกรงลวดตาถี่กั้นระหว่างคลองกับบ่อ  เมื่อจะมีการถ่ายน้ำเข้าออก เพื่อกันมิให้ลูกปลาออกไป และป้องกันมิให้ศัตรูจากภายนอกเล็ดลอดเข้ามา บ่อเลี้ยงปลาต้องรักษาไม่ให้รกเกินไป อาจจะมีผักตบชวา จอก แหน ผักบุ้งบ้างพอเป็นร่มเงา ขอบบ่ออย่าให้มีหญ้ารกเพราะจะเป็นที่อยู่ของศัตรูปลา พวก งู กบ เขียดและเต่า เป็นต้น

ปลานิลมีศัตรูมากมาย เช่นปลาช่อน ปลาชะโด ปลาบู่ และปลาดุก  ดังนั้นก่อนจะปล่อยปลาลงเลี้ยง เราควรจะกำจัดศัตรูเหล่านี้เสียก่อน  โดยการระบายน้ำออกให้บ่อแห้ง หรือถ้าบ่อแห้งได้ไม่หมด ก็ควรใช้โล่ติ๊น โดยใช้โล่ติ๊น 1 ก.ก. ต่อปริมาณน้ำในบ่อ 100 ลูกบาศก์เมตร วิธีใช้คือทุบโล่ติ๊นให้ละเอียดแล้วนำไปแช่น้ำสัก 1-2 ปีบ ใช้ไม้กวนหรือขยำโล่ติ๊นเพื่อให้น้ำสีขาวออกมามาก ๆ แล้วนำไปราดให้ทั่วบ่อศัตรูจำพวกปลาก็จะตายและลอยขึ้นมาจนหมด ต้องเก็บซากปลาไปทิ้ง และควรปล่อยบ่อทิ้งไว้ 7-10 วัน  เพื่อให้ฤทธิ์ของโล่ติ๊นสลายตัวเสียก่อน  ต่อไปจึงไขน้ำเข้าบ่อเพื่อเลี้ยงปลานิล

เนื่องจากปลานิลเป็นปลาที่ขยายพันธุ์ได้เองอย่างรวดเร็ว  ดังนั้นจึงไม่จำเป็นต้องปล่อยปลาลงไปมากนัก สำหรับบ่อขนาด 1 งาน (400 ตารางเมตร) ควรใช้พ่อแม่ปลานิลเพียง 50 คู่ก็พอ  ถ้าจะปล่อยลูกปลาก็ควรใช้ลูกปลาประมาณ 400 ตัว ปลานิลเป็นปลาที่กินอาหารได้หลายชนิด  โดยเฉพาะพวกอาหารธรรมชาติที่มีอยู่ในบ่อเช่น ไรน้ำ ตะไคร่น้ำ ตัวอ่อนของแมลงและสัตว์เล็ก ๆ ที่มีอยู่ในบ่อตลอดจนสาหร่ายและแหน และการที่จะช่วยให้บ่อมีอาหารธรรมชาติอย่างสมบูรณ์  เราควรจะได้ใส่ปุ๋ยลงไปในบ่อด้วย ปุ๋ยที่ใช้ได้แก่มูลโค มูลควาย มูลสุกร มูลเป็นและไก่ที่แห้งแล้ว  นอกจากนั้นพวกปุ๋ยหมักและปุ๋ยพืชสดก็ใช้ได้เช่นกัน  ในระยะแรกควรใส่ปุ๋ยประมาณ 250-300 ก.ก.ต่อไร่  โดยการหว่านไปทั่ว ๆ บ่อ ส่วนในระยะหลัง ๆ ควรลดปริมาณลง และคอยดูให้น้ำในบ่อมีสีเขียวพอดี ๆ เพื่อเร่งให้ปลาที่เลี้ยงเจริญเติบโตเร็วขึ้น เราควรจะให้อาหารสมทบด้วย เช่น รำ ปลายข้าว กากถั่วต่าง ๆ กากมะพร้าว แหนเป็ด และปลาป่น เป็นต้น การให้อาหารสมทบต้องระวัง อย่าให้มากเกินไปจนปลากินไม่หมด  ซึ่งอาจทำให้น้ำเน่าเสียได้