ชื่อวิทยาศาสตร์ Apium graveolens Linn, var.dulce Pers.
ชื่ออื่นๆ ผักข้าวปืน ผักปืน ผักปืม (เหนือ) ฮั่งขึ่ง ขึ่งฉ่าย (จีนแต้จิ๋ว)
ชื่ออังกฤษ Celery, Smallage.
ลักษณะ เป็นพืชล้มลุกมีอายุ 1-2 ปี สูง 40-60 ซ.ม. ทั้งต้นอ่อนนิ่ม มีกลิ่นหอมเฉพาะใบประกอบแบบขนนกออกตรงข้าม สีใบเป็นสีเหลืองอมเขียวใบย่อยเป็นรูปลิ่มหยัก ขอบใบหยัก ก้านใบยาวแผ่ออกเป็นกาบ ดอกช่อสีขาว เป็นช่อดอกแบบซี่ร่ม (compound umbels) ผลขนาดเล็กมาก เป็นสัน สีนํ้าตาลทุกส่วน ของต้นมีกลิ่นหอม ขึ้นฉ่ายมี 2 พันธุ์ พันธุ์หนึ่งเป็นขึ้นฉ่ายจีน (Chinese celery) มีขนาดลำต้นเล็ก สูง 30 ซ.ม. ใบค่อนข้างเขียวแก่ อีกพันธุ์เป็นขึ้นฉ่ายฝรั่ง (celery) ต้นอวบใหญ่มาก ลำต้นสูงถึง 40-60 ซ.ม. สีลำต้นค่อนข้างขาวเหลือง ใบสีเหลืองอมเขียว
ส่วนที่ใช้ ต้น เมล็ดที่แก่
สารสำคัญ มีไกลโคไซด์ชื่อ apiin นํ้ามันหอมระเหย วิตามิน A2B1 และ C2 ผลมีนํ้ามันหอม ระเหยสีเหลือง 2-3% ประกอบด้วย d-limonene, α-selinene 10% sedanonic acid anhydride 0.5% และ sedanolide 2.5-3.0%
ประโยชน์ทางยา ทั้งต้นสด ขับปัสสาวะ เจริญอาหาร ขับระดู แต่งกลิ่นอาหาร ลดความดัน กระตุ้นความรู้สึกทางเพศ ช่วยลดจำนวน sperm ถ้ารับประทานขึ้นฉ่ายที่หุงต้มแล้ว วันละ 85 กรัม/กิโลกรัม นํ้าหนักตัวคน จำนวน sperm ลดลงอย่างรวดเร็วใน 1-2 สัปดาห์ และกลับสู่สภาพปกติใน 9-15 สัปดาห์ (การทำวิจัยของภาควิชาเภสัชวิทยา คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล มหาวิทยาลัยมหิดล) เมล็ดขับลม ขับประจำเดือน ระงับความกระวนกระวาย แก้อาการบวมนํ้า โรคปวดตามข้อเนื่องจากไขข้ออักเสบหรือเนื่องจากนํ้าหนักตัวมากเกิน ไป แก้หืด
อื่นๆ ต้นสดเป็นอาหาร ดับกลิ่น แต่งรส ฯลฯ
ที่มา:ศาสตราจารย์พเยาว์  เหมือนวงษ์ญาติ