ในฟาร์มเลี้ยงสัตว์น้ำที่เป็นฟาร์มขนาดกลางและมีทุนรอนพอสมควร ผู้เป็นเจ้าของฟาร์มมีความรู้ทางด้านอาหารปลาบ้าง ก็สามารถที่จะผลิตอาหารปลาขึ้นมาใช้เองได้ทั้งในรูปของอาหารแบบชนิดเปียกและแห้งโดยใช้เครื่องมือในการผลิตที่มีจำหน่ายอยู่ในท้องตลาดอีกทั้งราคาก็ไม่แพงมากนัก ประกอบกับวัสดุที่จะใช้ทำเป็นอาหารส่วนใหญ่ก็เป็นของที่ผลิตขึ้นเองในประเทศ และมีจำหน่ายในท้องตลาดทั่วไป
เครื่องมือที่ใช้ทำอาหารปลาจะประกอบด้วยเครื่องมือที่เป็นหลักอยู่ 4 ตัว คือ
เครื่องบด เป็นเครื่องมือที่ใช้สำหรับบดวัสดุอาหารที่เป็นเม็ดหรือชิ้นให้กลายเป็นฝุ่นแห้งแป้งขนาดของวัสดุที่ได้ออกมาขึ้นอยู่กับแร่งหรือตะแกรงในเครื่องนั้นๆ การบดให้วัสดุเป็นผงละเอียดจะช่วย ทำให้การใช้ประโยชน์จากอาหารนั้นของปลาดีขึ้น เครื่องบดที่นำมาใช้มีอยู่ 2 แบบ คือ แบบอาหารแห้ง เช่น บดข้าวโพด ถั่ว ข้าว อีกแบบหนึ่งเป็นอาหารสด เช่น บดหรือป่นผักตบชวา ผักบุ้ง ผลได้ออกมาจะมีลักษณะคล้ายกะปิ
เครื่องชั่ง ใช้สำหรับชั่งวัสดุต่างๆ ตามจำนวนที่คำนวณไว้ก่อนที่จะเข้าเครื่องผสมอาหาร
เครื่องผสม เป็นเครื่องมือที่จะผสมให้วัสดุต่างๆ ซึ่งมีจำนวนแตกต่างกันให้คลุกเคล้าเป็นเนื้อเดียวกัน ทั้งนี้ในการทำอาหารวัสดุบางชนิดจะถูกนำมาใช้เป็นจำนวนน้อย เช่น พวกวิตามิน แร่ธาตุ หรือพวกสารเหนียว การใช้เครื่องผสมจะทำให้สารอาหารต่างๆ ที่ใส่เข้าไปกระจายไปผสมกับวัสดุอื่นๆ อย่างทั่วถึง เครื่องผสมนี้ส่วนใหญ่จะเป็น 2 แบบ คือ
-แบบตั้ง ซึ่งมีรูปลักษณะแบบกรวยกรอกน้ำภายในมีเกลียวหมุนด้วยแรงเครื่องฉุด ทำให้วัสดุต่างๆ ผสมรวมเป็นเนื้อเดียวกัน เหมาะสำหรับใช้ผสมวัสดุที่มีความชื้นน้อยหรือเป็นของแห้ง
-แบบนอน มีลักษณะคล้ายรูปทรงกระบอกผ่าซีกปิดหัวท้ายวางในแนวนอน ภายในทรงกระบอกนี้จะมีแกนซึ่งล้อมรอบด้วยใบพัดซ้อนกันหลายใบ และแกนจะหมุนได้ด้วยเครื่องฉุด เครื่องแบบนี้ ใช้ได้ทั้งวัสดุที่เป็นแบบเปียกหรือแห้ง
เครื่องอัดเม็ด เป็นเครื่องที่เกษตรกรรู้จักในชื่อว่า เครื่องโม่ปลาหรือเครื่องบดเนื้อ มีรูปลักษณะเป็นกระบอกยาว ปลายกระบอกข้างหนึ่งปิดตันและเจาะเป็นช่องข้างบนต่อกับที่สำหรับใส่ให้อาหารไหลลงมาภายในกระบอกมีแกนเป็นเกลียวเพื่อหมุนส่งอาหารให้ออกไปที่ปลายกระบอก ปลายกระบอกสวมด้วยจานกลมเจาะเป็นรูเพื่อให้อาหารออกมาตรงกลางจานกลมที่เป็นรู (หน้าแว่น) จะสวมกับแกนที่หมุน ส่วนของแกนที่ยื่นออกมาจะติดใบมัดเพื่อให้อาหารออกมาเป็นแท่งๆ ยาวสั้นตามที่ต้องการ ในกรณีที่ต้องทำเป็นเม็ด หากเป็นเครื่องโม่ปลาใบมีดจะอยู่ในกระบอกชิดติดกับหน้าแว่น วัสดุอาหารที่หมุนมาตามเกลียว ซึ่งหมุนด้วยแรงฉุดจะถูกดันออกมาทางรูหน้าแว่นเป็นเส้นๆ หรือเป็นแท่ง เครื่องมือนี้จะผลิตอาหารมาในรูปค่อนข้างจะมีความชื้นสูงหรือเปียก ซึ่งอาจนำไปใช้เลี้ยงปลาเลย หรือผึ่งแดดให้แห้งเก็บเป็นอาหารแห้งใช้เลี้ยงในวันต่อๆ ไป
การทำอาหาร เมื่อชั่งวัสดุอาหารตามสูตรที่กำหนดให้หรือที่คำนวณได้แล้ว ก็นำไปเข้าเครื่องผสมแบบหนึ่งแบบใดก็ได้ ในกรณีที่เป็นอาหารแห้งจะต้องเติมน้ำประมาณ 35-40% ของอาหารที่ใส่เข้าเครื่องทั้งหมดแล้วเดินเครื่องให้อาหารผสมกัน โดยปกติจะใช้เวลาประมาณ 15-20 นาที จากนั้นก็ถ่ายเทอาหารไปใส่ในเครื่องอัดเม็ดหรือโม่ปลาหากอาหารที่ได้ออกมาไม่เปียกมาก การตากแดดเพียงแดดเดียวอาหารก็จะแห้งพอที่เก็บได้นาน ในกรณีที่อาหารเปียกมากและไม่มีแดดที่ใช้ตาก ปัญหาที่เกิดขึ้น คือ การเกิดเชื้อราในอาหาร การป้องกันโดยใช้สารกันบูดในรูปแคลเซียมโปรปิโอเนต จะช่วยทำให้เกิดเชื้อราได้ช้าลง
หลักในการนำวัสดุมาทำเป็นอาหารปลาเพื่อให้คุณภาพดีจะต้องพิจารณา ดังนี้
1. วัสดุที่นำมาจากหลายๆ แหล่งรวมกัน จะมีคุณภาพดีขึ้นกว่าเดิม เช่น ข้าว+ รำ+ แหน จะทำให้อาหารนั้นมีคุณภาพดีกว่า ข้าว+ รำ เพียง 2 อย่าง ทั้งนี้เป็นเพราะทำให้ส่วนผสมของอาหารได้ สมดุลขึ้น
2. วัสดุที่นำมาทำเป็นอาหาร ไม่ควรจะเป็นวัสดุที่นำมาจากแหล่งกำเนิดจากพวกพืชล้วนๆ ควรมีส่วนที่มาจากเนื้อสัตว์ปนอยู่ด้วย เพราะวัสดุจากพืชล้วนๆ ให้คุณค่าทางอาหารไม่สมบูรณ์สำหรับ การเจริญเติบโตของปลา
3. วัสดุประเภทแป้ง อันได้แก่ มันสำปะหลัง ข้าว ข้าวโพด ข้าวฟ่าง เมล็ดจากพืช หรืออื่นๆ ควรจะผ่านความร้อนหรือต้มเสียก่อนให้ปลากิน ทั้งนี้การต้มหรือการใช้ความร้อนจะทำให้คุณภาพ
อาหารดีขึ้น คือปลาสามารถย่อยได้ดีขึ้น หรือทำลายพิษของสารอาหารนั้นก่อนปลากิน
4. วัสดุอาหารประเภทโปรตีนที่ทำมาจากสัตว์จะดีกว่าอาหารที่ทำมาจากพืช
5. เยื่อใย หรือกาก หรือส่วนที่เป็นของแข็ง เหนียว จากพืชต่างๆ เป็นสิ่งที่ปลากินไปแล้วไม่สามารถจะย่อยได้ แต่มีประโยชน์ในการช่วยทำให้การขับถ่ายของปลาดีขึ้น
ในการกำหนดว่าอาหารคุณค่าขนาดใดจึงจะเหมาะกับปลาที่เลี้ยงนั้น ควรจะพิจารณาอย่างกว้างๆ โดยพิจารณาจากปริมาณโปรตีนในอาหารกับชนิดของปลาที่เลี้ยง เช่น
1. ปลาที่ต้องการระดับโปรตีนตํ่าซึ่งได้แก่ ปลาจีนชนิดต่างๆ ปลานิล โรฮู่ ปลาสวาย อาหารที่ใช้ควรมีโปรตีนประมาณ 18-22%
2. ปลาที่ต้องการระดับโปรตีนปานกลางซึ่งได้แก่ ปลาตะเพียน ปลาไน ปลาดุกด้าน ปลากา ปลายี่สก อาหารที่ใช้ควรมีโปรตีนประมาณ 23-30%
3. ปลาที่ต้องการระดับโปรตีนสูงได้แก่ ปลาช่อน ปลาดุกอุย ปลาบู่ อาหารที่ใช้ควรมากกว่า 30%
สำหรับคุณค่าอาหารสำหรับสัตว์น้ำประเภทกุ้งนั้น ระดับโปรตีนของอาหารควรอยู่ในระดับ 25- 35%
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับเลี้ยงปลานิล
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 12 |
กากถั่วลิสงป่น | 6 |
รำละเอียด | 41 |
ปลายข้าวบดหรือมันเส้นบด | 40 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับแม่ปลาสวย ปลาไน ปลายี่สกเทศ
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 16 |
กากถั่วลิสงป่น | 24 |
กากถั่วเหลืองป่น | 14 |
รำละเอียด | 30 |
ปลายข้าวบดหรือมันเส้นลด | 15 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับปลาตะเพียน
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 12 |
กากถั่วลิสงป่น | 23 |
รำละเอียด | 40 |
แป้งหรือข้าว | 20 |
ใบกระถินป่น | 4 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 11 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับปลาดุกใหญ่
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 17 |
กากถั่วเหลืองป่น | 17 |
กากถั่วลิสงป่น | 18.4 |
รำละเอียด | 22 |
ปลายข้าว | 24 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1.6 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับปลาดุกเล็กถึงขนาดกลาง
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 23 |
กากถั่วเหลือง | 23 |
กากถั่วลิสง | 23 |
รำละเอียด | 14 |
ปลายข้าว | 15.4 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1.6 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับลูกปลาไน ปลาตะเพียน และปลานิล
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 30 |
รำละเอียด | 45 |
กากถั่วป่น | 24 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1 |
รวม | 100 |
ก่อนผสมอาหารผง ร่อนวัสดุอาหารที่เตรียมไว้ด้วยตะแกรงเบอร์ 16 หรีอ 16 ช่องตารางนิ้ว แล้วนำเข้าเครื่องผสมอาหารนาน 18-20 นาที ให้ลูกปลากินในรูปผง
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับปลาดุกด้าน ปลาดุกอุย และปลาช่อน
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่นอัดน้ำมัน | 56 |
รำละเอียด | 12 |
กากถั่วลิสงป่น | 12 |
แป้งเหนียว | 14 |
น้ำมันปลา | 4 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1.6 |
สารเหนียว | .4 |
รวม | 100 |
ผสมอาหารทั้งหมดในเครื่องผสมอาหารประมาณ 18-20 นาที การใช้ใช้ดดยผสมน้ำเย็น 30% โดยนํ้าหนักแล้วขยำปั้นเป็นก้อนให้ลูกปลากิน
ส่วนผสมของวัสดุอาหารสำหรับปลาดุก ปลาช่อน และปลาบู่
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาเป็ดบด | 60 |
แป้งบด | 19 |
รำละเอียด | 20 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1 |
รวม | 100 |
ผสมส่วนผสมทั้งหมดโดยการใช้เครื่องโม่ปลาแล้วเก็บใส่ไหหรือโอ่ง ปิดฝาให้แน่น
ส่วนผสมของวัสดุอาหารที่ใช้เลี้ยงกุ้งก้ามกราม
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่น | 10 |
เปลือกกุ้งป่น | 25 |
กากถั่วลิสง | 5 |
กากถั่วเหลือง | 5 |
ปลายข้าว | 0 |
รำละเอียด | 26 |
รำถั่วเขียว | 26 |
สารเหนียว | 0 |
น้ำมันปลา | 3 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารที่ใช้เลี้ยงกุ้งก้ามกราม
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่น | 25 |
ปลายข้าว | 47 |
รำ | 25 |
ใบกระถิน | 3 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารที่ใช้เลี้ยงกุ้งก้ามกราม
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่น | 10 |
เปลือกกุ้ง | 25 |
กากถั่วลิสง | 5 |
กากถั่วเหลือง | 5 |
ปลายข้าว | 25.8 |
รำละเอียด | 25.8 |
น้ำมันปลา | 3.0 |
สารเหนียว | 0.4 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารที่ใช้เลี้ยงกุ้งทะเลขนาดเล็ก
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาเป็ด | 50 |
ปลาป่น | 18 |
รำละเอียด | 16 |
กากถั่วเหลือง | 5 |
เปลือกุ้งป่น | 5 |
ใบกระถินป่น | 3.7 |
ไดแคลเซียมฟอสเฟต | 0.5 |
น้ำมันปลา | 0.5 |
คลอเรสเตอรอล | 0.3 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1.0 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารที่ใช้เลี้ยงกุ้งทะเลขนาดโต
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาเป็ด | 50 |
ปลาป่น | 10 |
รำละเอียด | 20 |
ปลายข้าวสุก | 10 |
เปลือกกุ้งป่น | 5 |
ใบกระถินป่น | 4 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวัสดุอาหารที่ใช้เลี้ยงกุ้งทะเลขนาดโต
ชนิดอาหาร | เปอร์เซ็นต์โดยน้ำหนัก |
ปลาป่น | 45 |
เปลือกกุ้งป่น | 10 |
กากถั่วเหลือง | 16 |
รำละเอียด | 10 |
แป้งเหนียว | 10 |
ใบกระถิน | 3 |
น้ำมันพืช | 4 |
สารเหนียว | 1 |
วิตามิน+แร่ธาตุ | 1 |
รวม | 100 |
ส่วนผสมของวิตามินชนิดต่างๆ ที่ใช้ผสมในอาหารสำหรับปลากินเนื้อและกุ้ง
ชื่อ | ปริมาณ |
Vitamin A | 12 ล้านหน่วยสากล (ในรูปของ Vitamin A acetate) |
Vitamin E | 300 กรัม (ในรูปของ alpha tocopherol) |
Vitamin D | 2 ล้านหน่วย |
Vitamin K | 20 กรัม |
Riboflavin | 150 กรัม |
D-Pantothenic acid | 500 กรัม |
Niacin | 500 กรัม |
Thiamin HCI | 100 กรัม |
Choline | 1500 กรัม |
Pyridoxine HCI | 25 กรัม |
Folic acid | 5 กรัม |
B12 | 125 กรัม |
Etoxyquin(สารกันหืน) | 180 กรัม |
หรือ BHT (สารกันหืน) | 50 กรัม |
Ascorbic acid | 1000 กรัม |
Biotin | 1 กรัม |
Inositol | 1 กรัม |
Vitamin ผสมทั้งหมดนี้ใช้ผสมลงในอาหารหนัก 1 ตัน |
ส่วนผสมของวิตามินชนิดต่างๆ ที่ใช้ผสมในอาหารสำหรับปลากินเนื้อและพืชหรือปลากินพืช
ชื่อ | ปริมาณ |
Vitamin A | 12 ล้านหน่วยสากล |
Vitamin D3 | 4 ล้านหน่วย |
Riboflavin | 8 กรัม |
D-Pantothenic acid | 24 กรัม |
Choline | 1400 กรัม |
Niacin | 100 กรัม |
B12 | 25 กรัม |
Vitamin E | 100 กรัม |
Vitamin K | 4 กรัม |
Folic acid | 1 กรัม |
Pyridoxine | 5 กรัม |
Thiamine | 5 กรัม |
BHT(สารกันหืน) | 50 กรัม |
Vitamin ผสมทั้งหมดนี้ใช้ผสมลงในอาหารหนัก 1 ตัน |
ส่วนผสมของแร่ธาตุชนิดต่างๆ ที่ใช้ผสมลงในอาหารสำหรับกุ้ง ปลากินเนื้อ ปลากินเนื้อและปลากินพืช
ชื่อ | ปริมาณ |
NaCl | 3.0 กก. |
KC | 1.0 กก. |
MgSO4 | 1.4 กก. |
Ferric citrate | 0.2 กก. |
MnSO4 | 0.25 กก. |
Kl | 0.01 กก. |
ZnCO3 | 0.13 กก. |
CuSO4 | 0.01 กก. |
Dicalcium phosphate | 6.00 กก. |
แร่ธาตุผสมทั้งหมดนี้ใช้ผสมในอาหารหนัก 1 ตัน |