ชื่อวิทยาศาสตร์ Cucurbita moschata Decne
ชื่ออื่นๆ น้ำเต้า (ใต้) ฟักเขียว มะฟักแก้ว (เหนือ) มะน้ำแก้ว (เลย) หมักคี้ส่า เหลืองเคส่า (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน) หมักอื้อ (เลย ปราจีนบุรี) หมากฟักเหลือง (ฉาน-แม่ฮ่องสอน) โรโป้ว (เขมร)
ชื่ออังกฤษ Pumpkin, Cushaw, Winter Squash.
ลักษณะ เป็นไม้เลื้อย เถาแข็งเป็นเหลี่ยมมนๆ ห้าเหลี่ยม มีขนทุกส่วนยกเว้นกลีบดอก ปลายยอดจะมีมือเกาะ ใบเดี่ยวจัดเรียงสลับกัน ขนาดค่อนข้างใหญ่ แผ่นใบ เกือบกลมหรือเป็นเหลี่ยม ขอบใบหยักเป็นแฉกตื้นๆ บางครั้งสีใบมีด่างขาว ก้านใบกลม ยาว เป็นรูกลวง ใบกว้างและยาว 20-30 ซ.ม. ดอกเดี่ยว ออกตามซอกใบ ดอกตัวผู้และตัวเมียอยู่ในเถาเดียวกัน ดอกสีเหลืองสดกลีบรองกลีบดอกติดกัน ปลายแยกออกเป็นห้าแฉก กลีบดอกสีเหลืองเชื่อมติดกันเป็นรูประฆังยาว ยาว 4-6 ซ.ม. ปลายแยกเป็น 5 กลีบ เกสรตัวผู้มี 3 ติดกัน เป็นแท่ง ดอกตัวเมียก้านดอกสั้น รังไข่มี 1 อยู่ใต้กลีบรองกลีบดอกมีสีเขียว รูปร่างค่อนข้างกลม ผลมีก้านเป็นห้าเหลี่ยม แข็ง รูปร่างผลกลมแป้น ทรงสูงหรือทรงตํ่า มีพูรอบๆ ผล ผิวผลสีเขียวหรือสีเหลือง หรือสีส้ม แล้วแต่
พันธุ์ มีขนาดต่างๆ กัน เส้นผ่าศูนย์กลางของผลประมาณ 12-60 ซ.ม. ภายในมีเนื้อสีเหลือง หรือเหลืองอมเขียว หรือเหลืองส้ม มีเมล็ดรูปไข่แบน อยู่ระหว่างเส้นสีเหลืองๆ ฟูๆ ตรงกลางเป็นจำนวนมาก
ส่วนที่ใช้ ยอดอ่อน ดอกตัวผู้ ผล และเมล็ด
สารสำคัญ ดอก มีสีพวก carotene มี glycine, โปรตีน และอื่นๆ
ผล มีแป้ง โปรตีน เพคติน นํ้าตาล คาโรตีน วิตามิน เอ็นไซม์ cucurbitacin, cucurbitaxanthine และอื่นๆ
เมล็ด มี amino acids มีนํ้ามันประมาณ 40% แป้ง 30% มีวิตามิน โปรตีน คาโรตีน cucurbitine, linoleic acid, ß – sistosterol, saponin, resin มีเกลือแร่ มีฟอสฟอรัสสูง และอื่นๆ
ประโยชน์ทางยา เมล็ดมีสารที่มีฤทธิ์ถ่ายพยาธิ ชื่อ cucurbitine ก่อนทำการถ่ายพยาธิให้อดอาหารหนึ่งวัน วิธีการเตรียมเมล็ดฟักทองสำหรับถ่ายพยาธิใช้ 60 กรัม (80-110 เมล็ด) แกะเอาแต่เนื้อตำให้ละเอียด ผสมนํ้าตาลหรือนมและนํ้าให้ได้ปริมาตรครึ่งลิตร แบ่งดื่ม 3 ครั้ง ห่างกันทุกๆ 2 ชั่วโมง หลังจากดื่มยาครั้งสุดท้าย 2 ชั่วโมง ให้ใช้นํ้ามันละหุ่ง 2 ช้อนโต๊ะช่วยระบาย
ในเมล็ดที่คั่วแล้วใช้ลดการเกิดนิ่วในกระเพาะปัสสาวะ โดยใช้เมล็ดฟักทองที่คั่วแล้ว 60 มิลลิกรัม ต่อนํ้าหนัก 1 กิโลกรัมของผู้ป่วยที่เป็นเด็ก หลังรับประทานยา 24 ชั่วโมงนำปัสสาวะไปตรวจ ปัสสาวะที่เคยมีสีขุ่นขาว เหมือนมีแป้งเปลี่ยนเป็นนํ้าใส เมื่อตรวจดูด้วยกล้องจุลทรรศน์ พบว่าผนึกมีขนาดเล็กลงหรือไม่มีเลย สารที่สามารถยับยั้งการเกาะกลุ่มรวมตัวกันของผลึกมีมากขึ้น ทำให้ผลึกไม่สามารถจับรวมตัวเป็นก้อนใหญ่ ซึ่งถ้ามีผลึกก้อนเล็กๆ ร่างกายสามารถขับออกได้เอง
การที่เกิดนิ่วในกระเพาะปัสสาวะ สาเหตุของโรคนี้คือ การขาดธาตุฟอสฟอรัส และการรับประทานอาหารซึ่งมีออกซาเลทสูง จะทำให้เกิดนิ่ว ผู้ป่วยเป็นโรคนี้จะมีอาการระคายเคือง ปัสสาวะขัดขุ่นขาวเหมือนมีแป้ง ปัสสาวะเป็นเลือด บางครั้งก้อนนิ่วเล็กๆ จะหลุดปนปัสสาวะออกมาด้วย
การที่เมล็ดฟักทองสามารถช่วยลดการเกิดนิ่วในกระเพาะปัสสาวะได้ เพราะว่าในเมล็ดฟักทองมีฟอสฟอรัสสูง ซึ่งเมื่อให้กับคนไข้ที่เป็นนิ่วในกระเพาะปัสสาวะจะช่วยทำให้ไม่ขาดฟอสฟอรัส และก็จะไม่เป็นนิ่ว
อื่นๆ อาหาร
ยอดอ่อน ดอกตัวผู้ ใช้ลวกจิ้มนํ้าพริก หรือแกงส้ม
เนื้อผล อาหารหวานคาว และใช้แกะสลักเป็นงานประดิษฐ์
เมล็ด คั่ว ใช้ขบเคี้ยว
ที่มา:ศาสตราจารย์พเยาว์ เหมือนวงษ์ญาติ
