ชื่อวิทยาศาสตร์ Sapindus emarginatus Wall.
ชื่ออื่นๆ ประคำดีควาย
ชื่ออังกฤษ Soapberry Tree
ลักษณะ ไม้ต้นขนาดเล็ก สูง 6-10 เมตร เปลือกต้นสีเทาปนนํ้าตาล ใบเป็นใบประกอบแบบขนนก เรียงสลับกัน ใบย่อย 8-12 คู่ ใบมนกลมรูปไข่แกมขอบขนาน กว้างประมาณ 5-7 ซ.ม. ยาว 10-14 ซ.ม. ดอกช่อสีนวล ดอกย่อยมีขนาดเล็ก ผลเป็นช่อขนาดใหญ่ ผลโตเต็มที่ขนาดเท่ากับผลพุทรา มีเส้นผ่าศูนย์กลาง ประมาณ 1.5-2 ซ.ม. ผลค่อนข้างกลม แก่จัดผิวของผลเป็นสีนํ้าตาลดำ ผิวย่น กลิ่นหอมหวานคล้ายพุทราจีน ภายในมีเมล็ด 1 เมล็ดขนาดใหญ่ กลม แข็ง สีนํ้าตาลดำ เมล็ดใช้ร้อยเป็นลูกประคำ
ส่วนที่ใช้ ผลที่แก่จัด เมล็ด
สารสำคัญ เนื้อผลมี saponin, emarginatoside quercetin, ß-sistosterol.
ประโยชน์ทางยา เนื้อของผลเขย่าหรือตีกับนํ้าจะเกิดฟอง ใช้สระผม รักษาหนังศีรษะเป็นชันนะตุ (เป็นโรคผิวหนังชนิดหนึ่ง มักเกิดกับเด็กๆ คือผิวหนังบนศีรษะเป็นแผลมีหนอง และเป็นเรื้อรัง) การใช้อย่าใช้บ่อยและจำนวนมาก ถ้าใช้แล้วต้องล้างออกให้หมด มิฉะนั้นอาจทำให้ผมร่วงได้ ขณะสระผมอย่าให้นํ้ายาเข้าตา ตาจะอักเสบ แพทย์ตามชนบทใช้ผลสุมให้เป็นถ่าน ปรุงเป็นยาดับพิษร้อนภายในร่างกาย
อื่นๆ ยาชงจากเนื้อมะคำดีควาย ใช้ล้างหน้ารักษาสิว นอกจากนั้นนํ้าที่เป็นฟองใช้ฆ่าแมลง เบื่อปลา นํ้าจากเนื้อของผลที่ดีเป็นฟองใช้ล้างเครื่องเพชร ซักผ้าไหม
ความเป็นพิษ ถ้าฉีดสาร saponin เข้ากระแสโลหิตทำให้เม็ดเลือดแดงแตก ถ้ารับประทานจะเกิดอาการคลื่นไส้อาเจียน ท้องร่วง
ที่มา:ศาสตราจารย์พเยาว์  เหมือนวงษ์ญาติ