ชื่อวิทยาศาสตร์ Aegle marmelos Corr.
ชื่ออื่นๆ กะทันตาเถร ตุ่มตัง ตูม (ปัตตานี) มะปิน (เหนือ)
ชื่ออังกฤษ Bael, Bael fruit, Bengal Quince, Bilak, Elephant’s Apple, Maredoo.
ลักษณะ ไม้ต้นขนาดกลาง สูง 8-12 เมตร ลำต้นกิ่งก้านมีหนามแข็งและตรง ใบเป็นใบประกอบแบบนิ้วมือ เรียงสลับกันมีใบย่อย 3 ใบ (tri foliate) ใบย่อยรูปไข่ ปลายใบแหลม ใบย่อยใบกลางจะมีขนาดใหญ่กว่าใบข้างๆ ดอกช่อสีขาว มีกลิ่นหอม ออกที่ซอกใบและที่ปลายกิ่ง ผลเป็นรูปไข่ยาว หรือรูปไข่กลม มีหลายพันธุ์ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 7-10 ซ.ม. ยาวประมาณ 10-14 ซ.ม. เปลือกนิ่มหรือแข็ง ถ้ายังไม่สุกผิวของผลมีสีเขียวกระเทา แต่ถ้าสุกผิวจะเปลี่ยนเป็นสีเขียวเหลืองกระเทา มีกลิ่นหอม เนื้อในเมื่อสุกสีส้มปนเหลืองนิ่มๆ รส หวานหอม เนื้อมีเมล็ดเป็นจำนวนมากฝังอยู่ภายในนํ้ายางสีขาวใส ข้นเหนียว พันธุ์ของมะตูมมีหลายพันธุ์ เช่น มะตูมไข่ มะตูมนิ่ม มะตูมธรรมดา มะตูมไข่ผลเล็กค่อนข้างกลม ส่วนมะตูมนิ่มเปลือกผลนิ่มขนาดไม่ใหญ่
ส่วนที่ใช้ ผลอ่อน ผลแก่ ผลสุก และใบ
สารสำคัญ เนื้อมะตูมประกอบด้วยสารที่มีลักษณะเป็นเมือกๆ ได้แก่ mucilage และ pectin มีสารที่มีรสฝาดได้แก่ แทนนิน นํ้ามันหอมระเหย และสารที่มีรสขมปร่า มีสาร coumarins เช่น xanthotoxol มี flavonoids เช่น rutin มีอัลคาลอยด์เช่น α-fagarine
ประโยชน์ทางยา ใช้ผลดิบแห้งชงนํ้าดื่มรับประทานแก้ท้องเสีย ในรายที่เป็นโรคลำไส้เรื้อรัง ผลสุกใช้เป็นยาระบายช่วยย่อยอาหาร เป็นยาบำรุงธาตุสำหรับผู้สูงอายุที่ท้องผูกประจำและเป็นยาขับลมด้วย
pectin มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อโรคในลำไส้ โดย pectin จะรวมกับ toxin ในตัวเชื้อโรคที่อยู่ในลำไส้ ใบสดตำคั้นนํ้ากินแก้หลอดลมอักเสบ เปลือกรากและต้น รักษาไข้มาลาเรีย
อื่นๆ ผลอ่อนฝาน ทำให้แห้ง คั่วชงนํ้ารับประทานเช่นนํ้าชา หรือบดชงรับประทานเป็นกาแฟมะตูม กาแฟมะตูมมีรสหอมชวนดื่ม ผลแก่ไม่สุก นำมาปอกเปลือกแข็งออกเชื่อม จะได้มะตูมเชื่อมสีนํ้าตาลแดงน่ารับประทาน ใบมะตูมใช้ใส่แกงชนิดหนึ่งที่เรียกว่า “แกงบวน” จะแกงกับเครื่องในของหมูมีใบมะตูมใบตะไคร้ตำ ใส่ในน้ำแกง ทำให้นํ้าแกงบวนมีสีเขียวข้นและมีกลิ่นหอม ใบมะตูมถือเป็นใบไม้ที่มีศิริมงคล เนื้อไม้เป็นหนึ่งในไม้มงคล 9 ชนิดโดยเฉพาะในพิธีพราหมณ์จะใช้ใบสดทัดหู เช่นในพิธีราชาภิเษก อภิเษกสมรส สมรส พระราชทานจะใช้ทัดหูด้วยใบมะตูมและใช้สำหรับประพรมนํ้ามนต์ด้วย
ที่มา:ศาสตราจารย์พเยาว์  เหมือนวงษ์ญาติ