อ.วันทนี  เจตธรรมจักร

แพทย์อายุรเวท แผนไทยประยุกต์ ธรรมานุรักษ์ ศูนย์สุขภาพแผนไทยประยุกต์

ข่า

ในการวิจัยพบว่าข่าสามารถฆ่าเชื้อราได้  โดยเฉพาะเชื้อราบริเวณผิวหนัง โดยให้เราฝานข่าเป็นแผ่น ๆ ไปถูบริเวณที่เป็นกลากเกลื้อน ขณะเดียวกันข่าก็เป็นเครื่องเทศที่ใช้ในการดับกลิ่นคาวได้ดีด้วย เรานิยมใช้ข่าแก่ปรุงข้าวต้มปลา เอาข่าแก่มาทุบให้แตก นำมาคั่วกับสมอไทยหรือสมอจีนก็ได้ เติมเกลือนิดหน่อย ผัดหรือคั่วให้แห้ง เอามาใส่ข้าวต้มปลาแล้วจะหอม ปลาก็จะไม่เหม็นคาว หรือถ้าจะทำลาบเป็ดให้อร่อย เราจะใช้ข่าอ่อนหั่นฝอย ๆ ใส่ในลาบเป็ด ใช้เป็นยาขับลมได้ด้วย ดอกข่าก็ทำเป็นอาหารได้ด้วย ส่วนใบข่าเอามาห่อปลาเผา ก่อนห่อให้ใส่ใบโหระพา ใส่หอมใส่ตะไคร้ แล้วใช้ใบข่าห่อก็จะให้กลิ่นหอมอีกแบบหนึ่ง ไม่ใช่ห่อได้แต่ใบเตย อาหารแบบนี้กินแล้วก็ไม่อ้วนและแข็งแรงด้วย

ทองพันชั่ง

เราใช้ดอกของทองพันชั่ง ซึ่งมีสรรพคุณแก้กลากเกลื้อนที่ผิวหนัง ปลูกเป็นไม้ประดับก็ได้ ดอกขาวสวยมีขาเหมือนนกกระยาง

หญ้าหนวดแมว

ในการวิจัยพบว่า มีสรรพคุณเป็นยาขับปัสสาวะ และที่สำคัญคือ ขับนิ่งที่กระเพาะปัสสาวะ ไม่ใช่นิ่วที่ไต โดยเราเด็ดใบมาตากแห้ง และใช้ประมาณ 1 ช้อนโต๊ะชงกับน้ำดื่ม ใส่น้ำร้อนเต็มแก้วประมาณ 250-300 ซีซี. ปิดฝาไว้สักพักหนึ่ง ดื่มวันละ 2 ครั้ง ครั้งละ 1 แก้ว หรือถ้าที่บ้านมีต้นสด ตัดสัก 2 คืบใหญ่ ๆ ใส่น้ำประมาณ 1 ลิตร ต้มน้ำให้เดือดก่อน พอน้ำเดือดก็ใส่ใบลงไปแล้วปิดฝา ต้มต่อประมาณ 5-10 นาที ยกลง นำมาดื่มจะช่วยเรื่องคนที่มีปัญหาท่อปัสสาวะตีบตัน ปัสสาวะไม่ค่อยออก คนทั่วไปเรียกว่าฉี่กระปิดกระปอย ให้ดื่มน้ำหญ้าหนวดแมวจะช่วยให้ขับปัสสาวะคล่อง เราจะไม่ต้มเดือดไปพร้อมกับน้ำ เพราะมันจะทำให้สารสำคัญสลายไป แต่ก็อย่าดื่มให้เข้มข้นมาก มันจะไปกระตุ้นระบบขับถ่ายมากเกินไป

ในกลุ่มของยาขับปัสสาวะ เช่น หญ้าหนวดแมว คนที่มีโรคที่บกพร่องเกี่ยวกับหัวใจมีภาวะหัวใจวาย หรือมีภาวะการทำงานของหัวใจล้มเหลวจะห้ามใช้เด็ดขาด เพราะจะมีผลกระตุ้นให้หัวใจทำงานหนัก เราต้องระมัดระวัง

หรือบางครั้งถ้าเราปัสสาวะไม่ค่อยคล่องให้ทานสับปะรด เลือกสับปะรดศรีราชาที่มีน้ำฉ่ำ ๆ อย่าเลือกสับปะรดใต้เพราะใช้ไม่ได้ สับปะรดก็จะช่วยกระตุ้นให้มีการขับปัสสาวะมีฤทธิ์ในการขับปัสสาวะ

ชา

เดี๋ยวนี้พ่อค้าแม่ค้านิยมใส่เกร็ดผงชูรสเป็นแท่ง ๆ ร้านอาหารบางร้านก็นิยมใส่ผงชูรสให้ละลายปนไปกับน้ำมันหอยแล้วโฆษณาว่าเป็นร้านปลอดผงชูรส แต่ความจริงเขาละลายไปกับเครื่องปรุงรสอื่นๆ เรียบร้อยแล้ว เหล่านี้เป็นความไม่ปลอดภัยสำหรับการกินอาหารนอกบ้าน แม้แต่เครื่องปรุงแต่งอาหาร อย่างน้ำปลาบางยี่ห้อก็ใส่ผงชูรส ซีอิ้วบางยี่ห้อก็ใส่ผงชูรส ซึ่งเราก็คงหลีกเลี่ยงได้ยาก ตราบใดที่เรามีความจำเป็นต้องกินอาหารนอกบ้าน

ถ้าเรามีความจำเป็นต้องรับประทานอาหารนอกบ้าน เราก็ไม่ควรจะปรุงเพิ่ม เพราะเป็นการเพิ่มปริมาณผงชูรสเข้าไปอีก บางคนจะมีอาการชาปาก ชาลิ้น ชาตามมือตามเท้า บางคนก็คอแห้ง การดื่มชาแก่ ๆ จะเป็นชาอะไรก็ได้ ชาอู่หลง ชาใบหม่อน ชาเขียว ชาสมุนไพรดื่มพอร้อน ๆ พวกนี้จะช่วยล้างพิษได้ โดยเฉพาะเวลาที่เราทานอาหารที่มีผงชูรสมาก ๆ ปากบวมเป็นครุฑ แพ้ผงชูรส พวกชาแก่ ๆ นี้จะช่วยได้ดีมาก ฉะนั้นในอาหารโต๊ะจีน เรามักจะเห็นเขาเสริฟน้ำชาจีน เพื่อช่วยแก้เลี่ยนและช่วยล้างพิษ ฉะนั้นแทนที่เราจะดื่มน้ำดำ น้ำแดง น้ำเย็น ให้เราขอน้ำชาอุ่น ๆ แทนดีกว่า หรือถ้าไม่มีก็ให้พยายามดื่มน้ำตามให้มาก ๆ ขณะที่เรารับประทานอาหาร แล้วเราจะได้ไปขับปัสสาวะ ซึ่งเป็นการขับเอาพิษออก

เสลดพังพอนตัวผู้

เราจะเห็นมีหนามแหลม ๆ กลางใบมีเส้นสีชมพู ขณะนี้ทางเภสัชกรรมนำมาทำยาต่าง ๆ มากมาย ใช้เป็นสมุนไพรที่มีฤทธิ์ในการฆ่าเริม หรือฆ่าไวรัสที่ทำให้เกิดเริม และรักษางูสวัสดิ์ได้ด้วย แต่เสลดพังพอนตัวผู้มีฤทธิ์ในทางยาน้อยกว่าเสลดพังพอนตัวเมียหรืออีกชื่อเรียกว่า พญษยอ แต่ก็ใช้ได้ มีดอกสวย ปลูกเป็นไม้ประดับริมรั้วกันสัตว์เลื้อยคลานได้ดี

หญ้าคา

เป็นพืชที่เรามองข้ามมาตลอด หญ้าคาเป็นยา ปัจจุบันเป็นพืชเศรษฐกิจตัวหนึ่ง ในยาจีนเขาจะใช้เป็นยาขับปัสสาวะ และแก้ร้อนในได้ด้วย ถ้าเราเคยดื่มน้ำจับเลี้ยง ส่วนที่เห็นเป็นแท่ง ๆ นั่นแหละคือ หญ้าคา รากหญ้าคา ในยาไทยบางตำรับก็ใช้หญ้าคาด้วย การที่เรารับพิษเข้าไปในร่างกายในชีวิตประจำวัน ให้เราพยายามทานอาหาร พืชผักสมุนไพรอะไรก็ได้ที่มีฤทธิ์ขับปัสสาวะ เพราะการขับปัสสาวะเป็นวิธีหนึ่งในการขับพิษออกจากร่างกายทางหนึ่ง ซึ่งมีประโยชน์มาก

ให้เราใช้ส่วนรากของหญ้าคาจะเป็นสดหรือแห้งก็ได้ นำมาต้มน้ำใส่สัก 30 กรัม ต่อน้ำ 1 ลิตร ให้ใส่พร้อมน้ำ เพราะสารสำคัญในรากหญ้าคาต้องต้มให้นานใช้หลักการเดียวกันกับเวลาที่เราปรุงอาหาร ซึ่งพืชผักสมุนไพรบางอย่างที่เป็นหัวเป็นแง่ง เป็นเหง้า เราต้องต้มหัวให้นานสารสำคัญจึงจะออก ส่วนพืชผักผลไม้ ผักใบเขียวสารสำคัญและวิตามินจะถูกทำลาย เราเพราะความร้อนสูง เราก็ใส่ทีหลัง และปรุงอย่างรวดเร็วเพื่อไม่ให้สูญเสียสารอาหารสำคัญ สำหรับรากหญ้าคาเราก็ต้มไปพร้อมน้ำเลย ต้มนานสัก 20 นาที นอกจากจะช่วยขับปัสสาวะแล้ว ยังช่วยแก้ร้อนใน กระหายน้ำได้ด้วย ใครชอบหวานก็ให้เติมน้ำตาลทรายแดงเล็กน้อย ชงดื่ม

มะขามแขก

พวกสาว ๆ กำลังนิยม ญี่ปุ่นสั่งนำเข้ามาก ฝัก และใบมีสรรพคุณเป็นยาระบาย ผักจะแบน ๆ คล้ายถั่วลันเตา แต่ถั่วลันเตาจะเมล็ดกลม แต่มะขามแขกจะเมล็ดแบน ทำเป็นชาชงดื่มเป็นยาระบาย เราซื้อตามร้านขายยา จะใช้ฝักหรือใช้ใบชงดื่มเป็นยาระบายก็ได้ เอาฝักมาทุบ ๆ ให้แตก และคั่วนิดหน่อย ชงน้ำดื่ม การระบายของมะขามแขกมันจะทำให้มีอาการมวนท้องร่วมด้วย จะไม่ค่อยสบายท้อง ดังนั้นการที่เราจะเอาฝักหรือใบมาคั่วให้ร้อนสักเล็กน้อยจะเป็นการช่วยลดฤทธิ์ของสารสำคัญบางตัวที่มีผลทำให้เกิดการมวนท้อง ลดการไม่สบายท้องลงได้ และผลที่ได้จากตรงนี้คือจะทำให้น้ำหนักลด เพราะมันทำให้ถ่ายออก ฉะนั้นยาหลายตัวก็จะมีส่วนผสมของมะขามแขก เพราะจะทำให้ระบายท้อง และน้ำหนักตัวลด ขณะเดียวกันก็ช่วยลดไขมันได้บ้าง เราใช้มะขามแขกร่วมกับสมุนไพรที่มีกลิ่นหอมบางตัวเช่น พิกุล มะลิ สารภี มาชงดื่มก็จะมีทั้งกลิ่นหอม มีมะขามแขกด้วย ตอนนี้มียาระบายมะขามแขกทำเป็นเม็ดเล็ก ๆ ราคาก็ค่อนข้างแพง เพราะเขาต้องไปผ่านกรรมวิธีหลายขั้นตอน

ดอกชุมเห็ดเทศ

นำมาชุบแป้งทอดรับประทานได้ ใบจะคล้าย ๆ ใบฝรั่ง ญี่ปุ่นนำเข้าใบชุมเห็ดเทศจากไทย เขาใช้เป็นส่วนหนึ่งของคาลาไมด์ แก้คัน เวลาที่เราเป็นกลากเกลื้อนหรือแมลงสัตว์กัดต่อยแล้วแพ้คัน ใช้ใบชุมเห็ดเทศมาขยี้ทากลากเกลื้อนก็จะหายไป

ขมิ้นชัน

ทางใต้จะใช้มากสำหรับแกงเหลือง แกงไตปลา เหง้าจะไม่ใหญ่มีขนาดเท่านิ้วก้อย หรืออย่างใหญ่ก็แค่นิ้วหัวแม่มือ จะมีสีเหลืองส้ม หากเราบดเป็นผงจะทำเป็นแคปซูล หรือปั้นเป็นยาลูกกลอนก็ได้ ใช้กินเป็นยาเคลือบกระเพาะ แก้จุกเสียดแน่นท้องก็ได้ หรือจะทำเป็นผงสำหรับแก้แมลงสัตว์กัดต่อยผสมน้ำแต้มทาก็ได้ เรานิยมใช้ขมิ้นชันขัดผิว แต่ข้อเสียก็คือจะมีสีเหลืองและติดทนนาน ทั้งตัวจะเหลืองหมด ล้างก็ไม่ค่อยออกเวลาหั่นหรือปอกขมิ้นชันจะมียางออกมา ยางตัวนี้เวลาติดเสื้อผ้าจะเป็นสีเหลืองล้างไม่ค่อยออก

ดอกขมิ้นชันมีสีขาว กลิ่นหอมรับประทานได้ ใบอ่อนจะนำมาห่อปลาปิ้ง ปลาจะให้กลิ่นหอมมาก หรือจะนำมาหั่นฝอย ๆ ทำห่อหมกก็อร่อยมาก เรานำมาทำสูตรเด็ด ปลาปิ้งสมุนไพร ปลาเผาสมุนไพร ห่อหมกสมุนไพร ปัจจุบันมีการทำขมิ้นชันแคปซูลเป็นยาเคลือบกระเพาะ และพบว่าดินทางภาคใต้สามารถปลูกขมิ้นชันและมีสารสำคัญได้ดีว่าขมิ้นชันที่ปลูกในภาคอื่น ๆ คนใต้รับประทานอาหารรสเผ็ดรสจัดมาก แต่ไม่เป็นโรคกระเพาะ

ชุมเห็ดไทย

เราใช้เม็ดหรือเมล็ดของชุมเห็ดไทยเป็นยาลดความดัน เป็นยาช่วยให้นอนหลับ ดังนั้นสมุนไพรบางตัวจึงมีข้อควรระมัดระวังในการใช้เพราะอาจทำให้หลับยาว แบบโรคไหลตาย

กระดังงาไทย หรือ Y-Lang Y-Lang

ลักษณะของกระดังงาไทย คือ กลีบดอกจะน้อย และมีกลิ่นหอม แต่กระดังงาจะมีกลิ่นหอมนั้นต้องผ่านความร้อน เวลาที่เราเก็บดอกกระดังงามาย่างไฟหรือเก็บมาลนไฟ จะยิ่งหอมขึ้นไปอีก หน้าร้อนเวลาเราทำข้าวแช๋ ส่วนประกอบอย่างหนึ่งคือ เราต้องใช้กระดังงาใส่ลงไปในหม้อดิน เอากลีบกุหลาบมอญใส่ลงไป ดอกมะลิใส่ลงไปอบทิ้งไว้ 1 คืน จากนั้นยังต้องอบควันเทียน จะได้น้ำที่มีกลิ่นหอมมากใส่ในข้าวสวย เติมน้ำแข็งรับประทาน จะช่วยแก้ไข้ แก้ร้อนใน กระหายน้ำได้ดีมาก นอกจากนั้นสารสำคัญในดอกกระดังงายังมีส่วนในการกระตุ้นให้เกิดอารมณ์สุนทรีย์ช่วยผ่อนคลาย เมื่อช่วยผ่อนคลายร่างกาย สมองโล่ง แล้วทุกสิ่งก็จะสบายตามกันไปหมด เรื่องของสมรรถภาพทางร่างกายทางเพศก็จะเกิดขึ้น ฉะนั้นในกลุ่มที่ทำสปาหรืออโรมาก็จะใช้กลิ่นกระดังงาผสมผยู่ในน้ำมันด้วย และแต่ละคนก็กลิ่นเฉพาะ เช่น คนที่เหนื่อย เครียด อ่อนเพลีย เราก็จะใช้น้ำมันไม่เหมือนกันสำหรับแต่ละคน แต่หนึ่งในนั้นก็จะมีกระดังงาเป็นส่วนประกอบ มันจะช่วยกระตุ้นระบบประสาท ทำให้ระบบประสาททำงานได้ดีขึ้น สมองจะโปร่ง กล้ามเนื้อมีการผ่อนคลายก็จะรู้สึกสบายขึ้น ขณะเดียวกันน้ำมันหอมระเหยพวกนี้จะมีกลิ่นที่หอมแตกต่างกัน เช่น หอมร้อน หอมเย็น อย่างกระดังงา สารภี จะเป็นกลุ่มที่มีกลิ่นหอมเย็น ส่วนกลิ่นมะลิ กลิ่นส้มจะเป็นกลุ่มที่หอมร้อน ซึ่งทั้งหอมร้อนและหอมเย็นจะมีสรรพคุณต่างกัน พวกหอมร้อนจะมีสรรพคุณกระตุ้น ส่วนกลุ่มหอมเย็นจะช่วยในการผ่อนคลาย มันจะต่างกันโดยสิ้นเชิง และจะต่างกันตามชนิดของพืช

ดอกผักบุ้งทะเล

นำมาใช้ผัดไม่ได้ ใบจะมีลักษณะคล้าย ๆ รูปหัวใจ มีสรรพคุณเป็นยาแก้แผลไฟไหม้ น้ำร้อนลวก แก้พิษแมงกระพรุน นำมาตัดและทาบริเวณแผลไฟไหม้ น้ำร้อนลวก นำมาตำและใช้พอกบริเวณที่ถูกกัด แต่ไม่ต้องขยี้จะช่วยถอนพิษ ถ้าเผอิญไปทะเลแล้วไม่มีผักบุ้งทะเลเลย ให้เรากลับลงไปในน้ำ และช้อนเอาทรายที่อยู่ใต้น้ำ โปะลงไปบริเวณที่ถูกแมงกระพรุน โปะไว้เฉย ๆ ห้ามขยี้ มันจะเริ่มเย็นขึ้นเรื่อง ๆ จากนั้นจึงค่อยหายาเย็นหรือว่านหางจระเข้ทา บางคนใช้น้ำปลาเหยาะหรือใช้ยาสีฟันทา เพราะมันจะปวดแสบปวดร้อนเป็นแผลไหม้ และเป็นแผลเป็นได้ภายหลัง

กระดังงาสงขลา

พวกนี้จะมีกลีบดอกเล็ก ๆ และบางจำนวนกลีบจะมากกว่ากระดังงาไทย มีกลิ่นหอมเหมือนกัน กรรมวิธีที่ใช้ก็ทำแบบเดียวกัน พวกนี้เป็นไม้ยืนต้น ไม่ใช่ไม้เลื้อยแบบการเวก

กระชายแกง

กระชายแกงจัดว่าเป็นโสมไทยที่ดีเยี่ยม ใช้บำรุงร่างกายสมรรถภาพทางเพศได้ทั้งชายและหญิง และเป็นเครื่องเทศที่ใช้ในการดับกลิ่น ปรุงแต่งอาหาร ช่วยย่อย และช่วยในการขับลม ส่วนบริเวณหัว ที่เป็นปุ่ม ๆ เรานำมาทำยาดอง บำรุงร่างกายให้มีสมรรถภาพแข็งแรงได้ดีมาก วิธีการก็คือ เอาเหง้าหัวแก่ๆ ล้างให้สะอาด ปอกเปลือกให้สะอาดจะได้ไม่มีรสขม ฝานบาง ๆ เป็นแผ่น ๆ ใช้ประมาณ ½ กก. ผึ่งลมให้แห้ง อย่าให้มีน้ำค้าง เรียงใส่โหล จากนั้นใส่น้ำผึ้งสัก 4-5 ช้อนโต๊ะ ถ้าไม่มีน้ำผึ้งก็ให้ใช้น้ำตาลกรวดประมาณ 30 กรัม จากนั้นให้ใช้เหล้าขาว 28 หรือ 40 ดีกรีก็ได้ประมาณ 4 ขวด ถ้า 40 ดีกรีก็จะแรงมาก ขึ้นอยู่กับว่าจะรับประทานได้ขนาดไหน ถ้า 28 ดีกรีเวลาดื่มมันจะไม่ค่อยร้อนคอ ถ้า 40 ดีกรีมันจะร้อนคอ ถ้าเราไม่ใช้เหล้าขาวให้เราใช้แม่โขง แสงโสม Black lable รีเจนซี่ได้ทั้งนั้น ถ้าต้องการให้กลิ่นหอมหวานน่ารับประทานยิ่งขึ้นให้ใส่ชะเอมเทศประมาณ 30 กลีบ ลงไปด้วยจะมีรสหวานชุ่มคอ รสที่แหลม ๆ บาดคอจะน้อยลง เมื่อใส่โหลเรียบร้อยแล้วไม่ต้องเขย่า ปิดฝาตั้งทิ้งไว้เฉย ๆ ดองประมาณ 30 วัน เวลารับประทานไม่เกินครั้งละ 2 ช้อนโต๊ะ ถ้าเราเป็นคนที่รับประทานอาหารไม่ค่อยได้ ให้ทานก่อนอาหาร จะช่วยเจริญอาหาร เพราะจะกระตุ้นระบบการย่อยทำงาน ลำไส้ทำงานทานอาหารได้มากขึ้น แต่ถ้าร่างกายไม่ค่อยดี ให้รับประทานหลังอาหารประมาณ 2 ชั่วโมง จะช่วยบำรุงธาตุบำรุงร่างกาย เวลาดื่มควรมีแก้วใส่น้ำเย็นวางไว้ข้าง ๆ เพราะเหล้าพวกนี้จะร้อนปาดคอเวลาดื่ม หรืออาจจะหาขนมขบเคี้ยวทานไปด้วย

ถ้าเราต้องการให้มีกลิ่นคล้าย ๆผลไม้ คุณสามารถใส่ผลไม้ คือ ลิ้นจี่ล้างให้สะอาด และแกะเปลือกออกเอาแต่เนื้อ จากนั้นผึ่งลิ้นจี่ให้แห้ง แล้วใส่ลงไปสัก 10 ลูกก็พอ ปิดฝาให้สนิท ดองทิ้งไว้ 1 เดือน เมื่อใช้ได้แล้วจะมีกลิ่นหอมเหมือนผลไม้ เครื่องดื่มก็จะออกรสเปรี้ยวหน่อย ๆ

ถ้าต้องการทำเป็นคอกเทล ให้ใส่น้ำแข็งทุบละเอียด ๆ ลงในแก้วเก๋ ๆ จากนั้นให้ใส่แคนตาลูป แอปเปิ้ลบ้าง มะละกอบ้าง ผลไม้อะไรก็ได้ หั่นเป็นชิ้นสี่เหลี่ยมเล็ก ๆ ใส่ในแก้ว และเอากระชายที่เราดองเติมลงไปเพียง 1 ช้อนโต๊ะ คุณก็จะได้คอกเทลความเย็นจะช่วยให้รสชาติดีอีกด้วย พวกนี้ดื่มแล้วไม่ค่อยเมาด้วย เพราะเราเติมส่วนผสมอื่นลงไปมาก และสำหรับคนที่ชอบเปรี้ยว ๆ ก็เติมน้ำมะนาวลงไปได้อีก สำหรับน้ำแข็งที่เราใส่ควรจะทุบละเอียด ๆ เพราะจะช่วยให้น้ำแข็งละลาย และเกิดความเย็นทั่วแก้วเลย เสริฟพร้อมกับซุปใสเพื่อสุขภาพ แอลกอฮอล์เปอร์เซ็นต์เท่านี้ ช่วยในการขยายหลอดเลือด ช่วยกระบวนการย่อยดีขึ้น ทำให้เกิดการอยากอาหารและที่สำคัญคือ แอลกอฮอล์ตัวนี้เป็นแอลกอฮอล์ที่ใช้ในการสกัดยาจากกระชายหรือสกัดรสชาติจากพืช ผัก ผลไม้ ซึ่งก็จะได้วิตามิน และความหอมหวานจากพืช ผัก สมุนไพร และความหวานจากน้ำผึ้งธรรมชาติ

จากการบรรยายหัวข้อเรื่อง “การดูแลผิวพรรณ โดยหลักการแพทย์แผนไทย” งานชุมนุมแพทย์แผนไทยและสมุนไพรแห่งชาติ ครั้งที่ 5 วันที่ 9 -18 พ.ค. 2546 กระทรวงสาธารณสุข